شکاف بزرگ مناطق آزاد در مسیر توسعه از قانون تا اجرا/ظرفیت‌های بزرگ و عملکرد‌های کوچک!

به گزارش ارس آنلاین به نقل از خبرگزاری آنا؛ مناطق آزاد تجاری–صنعتی در ایران با هدف توسعه صادرات، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، انتقال فناوری، ایجاد اشتغال و توسعه متوازن منطقه‌ای از اوایل دهه ۱۳۷۰ شکل گرفتند. در ابتدا مناطق کیش، قشم و چابهار به عنوان نخستین مناطق آزاد فعالیت خود را آغاز کردند و در سال‌های بعد مناطق دیگری مانند اروند، انزلی، ارس، ماکو و اخیراً نیز مناطقی نظیر سیستان، قصر شیرین و بانه–مریوان به فهرست افزوده شدند.

با وجود گسترش کمی این مناطق، بررسی‌ها نشان می‌دهد که اهداف کیفی و توسعه‌ای مورد انتظار محقق نشده و رشد آنها نامتوازن و ناهماهنگ با ظرفیت‌های بومی و زیرساختی بوده است.

بیشتر مناطق آزاد به جای توسعه صنایع صادرات‌محور، به سمت واردات کالا و فعالیت‌های تجاری–خدماتی سوق یافته‌اند. به‌ویژه در کیش و قشم، بخش عمده‌ای از فعالیت‌ها در حوزه گردشگری، فروش کالا‌های وارداتی و خدمات مالی بوده و سهم تولید صنعتی بسیار ناچیز است.اما چرا این مناطق با وجود گذشت بیش از ۳۴ سال از شروع فعالیت خود نتوانسته‌اند به اهداف تعیین شده دست پیدا کنند و هم اکنون در چه جایگاه و وضعی قرار دارند.

علی اصغر مونسان وزیر پیشین سازمان میراث فرهنگی و مدیرعامل اسبق منطقه آزاد کیش، در گفت‌و‌گو با خبرنگار اقتصادی آنا با اشاره به نقش مهم مناطق آزاد در توسعه اقتصادی کشور، بر لزوم ارتقای کیفیت مدیریت در این مناطق تأکید کرد و گفت: قانون مناطق آزاد قانون خوبی است و اگر به‌درستی اجرا شود، می‌تواند موجب پیشرفت چشمگیر شود.

افت و خیز مدیریتی، مانع اصلی توسعه مناطق آزاد

مونسان با اشاره به عملکرد متغیر مناطق آزاد در دوره‌های مختلف مدیریتی، اظهار داشت: مناطق آزاد در مقاطع مختلف دچار افت و خیز بوده‌اند. گاهی در اوج عملکرد قرار داشته‌اند و در زمان‌هایی نیز عملکردشان ضعیف شده است. این نوسان باعث شده که مسیر یکنواخت و رو به رشدی در این مناطق شکل نگیرد.

وی افزود: در مقاطعی همچون دوران شکوفایی کیش، عملکرد بسیار مطلوبی را شاهد بودیم، اما در برخی دوره‌ها مدیریت‌های ضعیف و غیرمتخصص باعث شد این روند متوقف یا حتی معکوس شود.

قانون مناطق آزاد؛ ظرفیت بالا، ضعف در اجرا

مدیرعامل اسبق منطقه آزاد کیش در پاسخ به پرسشی درباره خلأ‌های قانونی موجود گفت: به نظر من قانون مناطق آزاد قانون بسیار خوبی است و نقص جدی ندارد. اگر کسی به بهانه ضعف قانون بخواهد توجیهی برای عملکرد ضعیف خود بیاورد، این درست نیست؛ در واقع مشکل در اجرای قانون است و در متن آن مشکل خاصی وجود ندارد.

وی ادامه داد: در دوره‌هایی که مدیران متخصص، مسلط و کاربلد در رأس کار بوده‌اند، همین قانون به‌خوبی اجرا شده و نتایج مثبتی به همراه داشته است. اما در مقابل، زمانی که افراد غیرمتخصص و ناآشنا با سازوکار مناطق آزاد منصوب شده‌اند، اجرای قانون ابتر مانده است.

لزوم تمرکز بر بهبود مناطق موجود به‌جای ایجاد مناطق جدید

مونسان در پاسخ به سؤالی درباره ضرورت ایجاد مناطق آزاد جدید گفت: به نظر من در شرایط فعلی نیازی به ایجاد مناطق آزاد جدید نیست. بهتر است همین هفت یا هشت منطقه فعلی را به نقطه مطلوب برسانیم. زمانی که این مناطق به عملکرد قابل قبول رسیدند، می‌توان درباره توسعه تعداد آنها تصمیم گرفت.

وی افزود: مناطق آزاد جدید بیشتر با هدف توسعه‌های منطقه‌ای ایجاد می‌شوند و ممکن است جنبه بین‌المللی مناطق آزاد را نداشته باشند. هرچند همین توسعه‌های محلی نیز می‌تواند به رشد جوامع منطقه‌ای کمک کند.

درآمدزایی مناطق آزاد و اتکای آنها به منابع داخلی

مونسان با اشاره به منابع درآمدی مناطق آزاد گفت: مناطق آزاد از بودجه دولت استفاده نمی‌کنند و باید از محل درآمد‌های خود اداره شوند. عمده منابع درآمدی این مناطق از محل واگذاری زمین و دریافت عوارض واردات تأمین می‌شود.

وی تأکید کرد: اگر واگذاری زمین‌ها با هدف اجرای پروژه‌های توسعه‌ای و برنامه‌ریزی‌شده انجام شود، می‌تواند منجر به رشد منطقه‌ای و ایجاد اشتغال شود.

نقش مناطق آزاد در صادرات؛ مأموریتی که هنوز به‌طور کامل محقق نشده است

وزیر سابق سازمان میراث فرهنگی درباره عملکرد صادراتی مناطق آزاد اظهار کرد: متأسفانه در بخش صادرات، مناطق آزاد هنوز نتوانسته‌اند به اهداف تعیین‌شده برسند. البته این موضوع صرفاً به مدیریت داخلی برنمی‌گردد و شرایط بین‌المللی کشور نیز در این زمینه تأثیرگذار بوده است.

وی افزود: با این حال، یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های مناطق آزاد باید کاهش بروکراسی اداری و تسهیل روند سرمایه‌گذاری باشد. اگر سرمایه‌گذار بتواند در کوتاه‌ترین زمان ممکن، با شفافیت و سلامت اداری کار خود را پیش ببرد، مناطق آزاد به محل جذب سرمایه و درگاه صادرات تبدیل خواهند شد.

فاصله زیاد با مناطق آزاد بین‌المللی

مونسان، با اشاره به وضعیت مناطق آزاد ایران در مقایسه با مناطق آزاد بین‌المللی منطقه گفت: فاصله ما با مناطق آزاد بین‌المللی بسیار زیاد است. البته در برخی مقاطع، مانند دوران رونق کیش، روند رو به رشدی داشتیم و امید بود که بتوانیم به استاندارد‌های بین‌المللی نزدیک شویم، اما متأسفانه عقب‌گرد‌ها زیاد بوده است.

وی افزود: یکی از دلایل اصلی این وضعیت، تغییرات مدیریتی مکرر و واگذاری مسئولیت به افراد فاقد تجربه کافی است. بعضاً افرادی که پیش‌تر در سطح یک اداره کوچک هم فعالیت نکرده‌اند، به‌سرعت در رأس مدیریت مناطق آزاد قرار گرفته‌اند و این امر به عقب‌گرد در عملکرد منجر شده است.

به گفته مونسان، مناطق آزاد ایران از ظرفیت‌های قانونی و اجرایی بالایی برخوردارند، اما برای تحقق اهداف توسعه‌ای خود نیازمند مدیریت‌های کارآمد، سیاست‌گذاری پایدار و کاهش بروکراسی هستند.

وی تأکید کرد: تمرکز بر بهبود مناطق آزاد موجود، ارتقای کیفیت مدیریتی و تسهیل فضای سرمایه‌گذاری می‌تواند زمینه‌ساز پیشرفت پایدار و تبدیل این مناطق به درگاه‌های صادراتی واقعی شود.